گفتگوی ماندانا زندیان با محمد امینی
پیرامون «رستاخیز بزرگ سیاسی و اجتماعی ایران»
رستاخیز کنونی ایران بیش از هرچیز یک گسست فرهنگی از ارزشهای نهادینه کننده جمهوری اسلامی است؛ گسست از آن فرهنگ و ساختارهای ارزشی است که جمهوری اسلامی سی سال است کوشیده تا همه ارزشهای حقوقی، سیاسی، اجتماعی و فردی را از کوزه جادویی آن برونآورد.
******
این گفتگو را در بهمن ماه، خانم ماندانا زندیان، دبیر نشریه رهاورد با محمد امینی به انجام رسانده اند که در این شماره آن نشریه، اینک به چاپ رسیده است.
ماندانا زندیان: بیش از چهار ماه از خیزش جامعۀ شهروندی ایران- خیزش سبز- میگذرد، خیزشی خودجوش و آفریننده که گفتمانش، به باور بسیاری تحلیلگران، گفتمان دمکراسی لیبرال است و با کمک فناوری هزارۀ سوم و مسيرهاي ارتباطي نوين قرنی که در آن است، راه خود را میان هرچه سرکوب بازیافته، بالیده و پیشرفتهاست. اگر بپذیریم که هر مبارزه مراحلی دارد و هر مرحله اولویتی که باید واقعگرایانه باشد تا حرکت را به مراحل بعدی پیشرانَد، به نظر شما الویت واقعگرایانۀ جنبش سبز – در آنچه خواستار آن است و راهی که برای رسیدن به آن خواست مناسبتر است- در این مرحله چه میتواند باشد؟
محمد امینی: اجازه بدهید که نخست به این اشارهکنم که به باور من نمیتوان و نباید از پدیدهای به نام جنبش سبز به عنوان یک جنبش همگون و همسو یادکرد. پیش از انتخابات، سه جریان سیاسی- اجتماعی در مخالفت با انتخاب دوباره آقای احمدی نژاد که پشتیبانی بیت آقای خامنهای را هم با خود داشت، به گونهای همسوشدند. بیشتر کسانی که سودای دگرگونیهای اساسی در ساختار سیاسی ایران را درسردارند و سمت و سویی آشکارا دموکراتیک و یا به گفته شما لیبرال دموکراتیک دارند، و حکومتی را میخواهند که غیر دینی و سکولار باشد، در ستاد آقای کروبی گردآمدند. آنهایی که بازماندههای جنبش اصلاحات دوره خاتمی بودند، کم یا بیش با آقای موسوی همسوشدند. جریان سوم هم که من آنها را اصولگرایان پراگماتیک میخوانم، اگرچه با اصلاحطلبان تفاوتهایی دارند، اما دستکم در این دوره انتخابات به پشتیبانی از آقای موسوی پرداختند. کودتای انتخاباتی، هر سه این جریانها را به همراه بخش بزرگی از جوانان و زنان ایران به خیابان کشاند. سبز شدن این جنبش شاید از این رو بود که به باور همگان آقای موسوی آرای بیشتری از آقای کروبی آوردهبود و شاید بتوان گفت کاندیدای پذیرفتنیتری برای نظام به شمارمیآمد. به هر روی، هم امروز نیز جنبش سبز جنبشی یکپارچه نیست و درخواستهای سکولار و لیبرال دموکراتیک تنها بخشی از این جنبش را در برمیگیرد. بخش دیگری از این جنبش و از جمله پرآوازهترین رهبران آن در داخل و خارج هنوز آینده ایران را گونهای از جمهوری اسلامی میبینند و هم از این روست که مهمترین شکاف میان شعارها بر سر تغییر قانون اساسی و یا اجرای آن است. اگر بخواهیم واقعگرایانه و در همان حال پیشرو داوری کنیم، باید به ارائه شعارهایی بپردازیم که به فراترشدن جنبش سبز یاریمیرساند. در یک سوی چالش درون جنبش سبز کسانی هستند که میخواهند این جنبش را در چارچوب اصلاحات دولتی و حقوقی نگاه دارند و از رویکرد جوانان به شعارهای «رادیکال» و «لیبرال دموکراتیک» بیمناک و گریزانند. در سوی دیگر این چالش کسانیاند که میگویند دوران نظام برتریجویانه یا تبعیض به پایانرسیده و باید راهکارهای مسالمت آمیزی برای گذار از این نظام به یک جمهوری حقوق بشری یافت. از این رو، مهمترین کار ما در ماهها و شاید یکی دوسال آینده، از یکسو روشنتر کردن شعارها، درخواستها و فراترساختن آن به یک جنبش هوادار نظامی حقوق بشری است و از دیگرسو جلوگیری از رادیکال شدن این جنبش در روش و دست زدن به راه کارهای خشونت آمیز. این را هم باید با چنان فراست و تدبیری دنبالکرد که به گونهشدن جنبش سبز و کاهش تاب و توانش نیانجامد.
م. ز: شما در آستانۀ انتخابات ریاست جمهوری، جستاری با عنوان «مشروطۀ دوم» منتشرکردید، که قسمتی از آن را با هم میخوانیم: « یک سد و اندی سال پیش، گسست اشراف اصلاحطلب از دربار، بیداری روحانیون منورالفکر، نارضایی پرخاشگرایانه بازرگانان، سوداگران و میرزایان و سرانجام اندیشه نوآورانه و انقلابی درسخواندگان روشنفکر شیدای مدرنیته، توده مردم شهری را برانگیخت تا برای رستگاری این دنیایی خویش، رستاخیزی بهپاکنند که انقلاب مشروطهاش میخوانیم. اینک ایران در آستانه زایش مشروطه دوم خویش است. آن مشروطه بر بستر مدرنیته عصر صنعتی زندگی یافت و شوربختا که با ناکامیهای بسیاری روبهروشد. با این حال و با همه ناکامیهایش، ایران را از پیشینه هزارسالهاش گسست و دولت و جامعه مدرن را بنانهاد. این مشروطه دوم، میرود تا آن ارزشهای ناتمام و نیمهکاره مدرنیته را با ارزشهای حقوق بشری در دوران فراصنعتی و دنیای گلوبال پیوندزند. پیآمد انتخابات هرچه باشد، مشروطه دوم آغاز شده است .»
پس از گذشت نزدیک پنج ماه از به گفتۀ شما «رستاخیز بزرگ سیاسی و اجتماعی ایران» امروز این تصویر را چگونه میبینید؟ آیا در رستاخیزی که برپاست، مدرنیته به معنای انسانگرایی، خردگرایی و عرفیگرایی آرمانی نهادینه شدهاست؟
م. ا: رستاخیز کنونی ایران بیش از هرچیز یک گسست فرهنگی از ارزشهای نهادینهکننده جمهوری اسلامی است. یکی از مهمترین چالشهای دوران مدرنیته، گسست فرهنگی و ارزشی پیشگامان ایران مدرن از ارزشهای کهن ایلی و دیرپای ایران پیشمدرن بود. به این معنی، پدران مشروطه و مدرنیته ایران (و مادران هم!) سربلندیهای تاریخی و فرهنگی ایران را میپسندیدند و به آن میبالیدند، اما میخواستند ساختارهای ماندگار فرمانروایی و حقوقی جامعه را برپایه ارزشهایی که بیشتر از اروپا رسیدهبود دگرگونکنند و بنایی نو درافکنند. انقلاب مشروطه و جنبش مدرنیته ایران با همه سرافرازیهایش، تنها بخش کوچکی از جامعه شهری ایران را دربرمیگرفت و درگیرساختن بخش گستردهتری از مردم در فرایند نوسازی ایران، تنها پس از مشروطه افزایشیافت و شاید بتوانگفت که افزایش خودکامگی در سالهای پس از مشروطه تا فروپاشی دولت پهلوی، بزرگترین مانع گسترش و عمومیتر شدن ارزشهای مدرنیته و مشروطه در ایران بود.
در دوره کنونی ما از این فراتر رفتهایم. برای نخستین بار در ایران یک فرمانروایی دینی که همه ارزشهای جامعه، چه در حوزه عمومی و چه در حوزه خصوصی را از تنگنای یک برداشت مذهبی ارزیابیمیکند، بر ایران چیرهشد. جمهوری اسلامی از ادامه خودکامگی گذشته بسی فراتررفت؛ به بازبینی هویت ایرانی پرداخت و کوشید تا همه ارزشهای اجتماعی را از سرند یک جهاننگری دینی ردکند و به گفته خودشان ایران را به اصالت اسلامی بازگرداند. این دستگاه اندیشهای و ساختار اجتماعی برآمده از آن نگرش است که اینک فروپاشیده و کارش به خودویرانی انجامیدهاست. گسستی که امروز بهویژه از سوی جوانان و زنان ایران آغازشده و اینک میرود تا گستردهترین بخشهای جامعه را دربرگیرد، گسست از آن فرهنگ و ساختارهای ارزشی است که پرورندگان بختک جمهوری اسلامی سی سال است کوشیدهاند تا همه ارزشهای حقوقی، سیاسی، اجتماعی و فردی را از کوزه جادویی آن برونآورند. این کوزه است که اینک درهمشکسته و هیچ بندزن و کاسهدوزی هم توان بازسازی آن را ندارد. در دوره جنبش دوم خرداد، ما با چنین گسستی روبه رونبودیم. آن جنبش، کم یا بیش برپایه ارزشهای فرهنگی و اخلاقی همان نظام بناشدهبود و کوشش در اصلاح پارهای از کارهای آن نظام داشت. اگر بخواهم قیاسی برای فهم بهتر به دست بدهم باید به تاریخ بازگردم و تفاوت میان جنبش گسترده مشروطه را که میخواست کارها به نمایندگان ملت واگذارشود و نمایندگان ملت را دارای حقوق قانونگذاری زمینی میدانست با آن کوششهای ارجمند اصلاحات اداری قائم مقام، امیرکبیر و سپهسالار بازگوکنم. یکی در سودای پرداختن به بنای تاریخی فرمانروایی و حقوقی ایران بود و در این راستا کارهای نیکی کرد. دیگری میخواست بنایی تازه بسازد که برخی از آن ارزشهای تاریخی میتوانست در خشت و ساروج این بنای نو به کارگرفتهشود. اما چشمانداز مشروطهخواهان، سپهری تازه بود. برای نخستین بار، سخن از مردم(ملت) و حقوق ایشان در میان بود. سخن از بازبینی نقش دولت به سان نمایندگان ملت بود و پیدایش ساختارهای حقوقی نوین. امروز هم با چنین رستاخیزی روبهروهستیم. سودای کسانی که به خیابان ریختند و مرگ و سرکوب را پذیرا شدند این نبود و نیست که کاندیدای آنها بهتر از کاندیدای برگزیده بیت رهبری است. شعار «رأی من کجاست» برجستهترین بیان گسست از ارزشی است که نظام را فراتر از انسان میشمارد. بیان آگاهی به حقوق فردی است. نشانی از این است که پاردیم یا نمونه وار انسان امروز، انسان دوران حقوق بشر، فراتر از همه پاردیمهای دستهبندیهای جنسی، ایلی، دینی و مذهبی است.
دوره اصلاحات آقای خاتمی که آقای موسوی خودرا ادامهدهنده آن میدانستند سپریشدهاست. دوره کنونی، دوره گسست از همه آن ارزشها و پیدایش ارزشهای نوین است. شاید غافلگیرشدن دولتیان و اصلاحطلبان از این خیزش گسترده مردم از همین رو باشد. گسستهای سیاسی را با دادن امتیاز و انجام پارهای کارها میتوان بخیهزد و شور برخاسته از آن را فرونشاند. اما هنگامی که گسست به حوزه ارزشها و فرهنگ میرسد و یک چشمانداز کاملاً متفاوت در برابر مردم و بهویژه جوانان ایران میگستراند، چنین چشماندازی را نمیتوان با ارزشهای چیره در فرمانروایی و جامعه پیوندداد. ما با چنین دگرگونی بنیادینی روبهرو هستیم. این که جوانان و زنان در کانون این جنبش ایستاده اند، تصادفی نیست. زنان شهری و جوانان بیش از هر گروه اجتماعی به گسست فرهنگی از ارزشهای سی ساله جمهوری اسلامی دستیافتهاند
م. ز: سران جنبش و بخشی از بدنۀ آن تاکنون اصل نظام جمهوری اسلامی را دستکم به طور شفاف چالشنکردهاند، به فاصلۀ اندکی پس از شکل گرفتن شعار «نه شرقی، نه غربی، جمهوری ایرانی» میان مردم، آقای موسوی از «حکومت اسلامی، نه یک کلمه کم نه یک کلمه زیاد» سخن گفت؛ برخی دیگر از سخنگویانِ خواستهای جنبش- اصلاح طلبان- از بازپسگرفتن آرمانهای انقلاب اسلامی سال 1357 و بازگشتن به خط آیت الله خمینی سخن میگویند؛ این میان تحلیلگرانی معتقدند باید بین جنبش سبز و «راه سبز امید» که سخنگوی این جنبش مدنی است و باید با رژیم مناسباتی داشتهباشد و با بخشی از رژیم همراه باشد تا خود را حفظ کند و مبارزه را پیشبَرَد، تفاوتگذاشت. شما در نوشتهای به تاریخ دهم ژوییه سال جاری( پیش از انتخابات ریاست جمهوری ایران) گفتهاید: «انگیزه جنبش اصلاحات همان بود که از نامش پیداست: اصلاح در ساختار دولت؛ خوانش"درست" از قانون اساسی؛ بازسازی جمهوری ولایت فقیه با سیمای انسانی و خندان! آن چه که اینک در فوران است، سودای اصلاحات حکومتی ندارد؛ خوانش تازهای از قانون اساسی نمیخواهد؛ تب و تاب اصلاح و تغییر قانون اساسی رادارد؛ دگرگونی یا تغییر را میطلبد و دغدغهاش ماندگاری نظام نیست. جنبشی است که گریبان خویش را از دست بی کفایت اصلاحات رهاکرده و دگرگونیهای ماندگار و آرمان های کفر آمیزی چون آزادی، حقوق بشر و پایان تبعیض را میجوید و دنبالمیکند . »
از سوی دیگر نوشتهها و بحثهای نسل جوان ایران نشانمیدهد که در جنبش سبز رهبری به معنای شناخته شده وجود ندارد، دوستی از ایران نوشتهاست: «رهبر مردم در این جنبش، نارضایتی آنها از وضع موجود، بیعدالتی و ظلم ، عقب نگهداشتن جامعه ایرانی و تحمیل روشهای زندگی هزار سال پیش به مردم ، تمسخر و سرکوب سنتهای ملی ایرانیان، تاراج ثروت عمومی و دزدی‌های هنگفت درآمد فروش نفت، سرشکستگی جهانی بدلیل حماقت دولت، نبودن آزادی اندیشه و بیان و حاکمیت ارتجاع است. رهبری این جنبش حس عمومی و مشترک همه مردم است و وابسته به فرد و گروه خاصی نیست و با دستگیری و یا ترور فرد یا افراد خاصی متوقف نخواهدشد. مردم ما میگویند که آرزوی زندگی بهتری دارند و شایستۀ آن نیز هستند و حاضرند برای رسیدن به آن هزینه بدهند و همین انگیزه، رهبر درونی ماست.»
برخی سیاستگران نیز باوردارند در عصر نئوتکنیک جنبشی دموکراتیک و پیشرو که گفتمانش گفتمان هزارۀ سوم است، هیچ نیازی به رهبر فرهمند ندارد و اصولاً دوران چنان رهبری که ویژۀ جنبشهای پوپولیستی است سرآمده است.
نخست: آیا حضور بخشی از بدنۀ نظام در جنبش سبز جای نگرانی برای به بیراهه رفتن حرکت در درازمدت میگذارد؟
دیگر این که: شما نداشتن رهبری فرهمند به آن معنای متعارف را برای چنین جنبشی چگونه میبینید؟
م.ا: در این که بخشی از رهبری و شاید بتوانگفت شناختهشدهترین رهبران جنبش کنونی از درون جمهوری اسلامی برآمدهاند، نه جای شگفتی است و نه جای نگرانی. این روال همه جنبشهای اجتماعی است. ویران ساختن رژیمهای توتالیتر شوروی و اروپای شرقی نخست از درون احزاب کمونیست آن کشورها آغازشد و بسیاری از رهبران اصلاحات آن سرزمینها نیز از کادرهای همان احزاب بودند. در انقلاب مشروطه ایران هم بسیاری از رهبران سرشناس از درون دو ساختار سنتی جامعه یعنی از میان میرزایان و شاهزادگان درباری و روحانیون منورالفکر و نواندیش و طلاب و وعاظ برخاستند. چنین دگردیسی به ویژه در کشوری مانند ایران که احزاب سیاسی مدرن درآن حضور ندارند و راهکارهای پرورش کادرهای سیاسی نو بسیار باریک و بسته است، از ناچاریهای ناگزیر تاریخی است.
رفتار طبیعی رهبران و اندیشمندان برآمده از یک نظام، کوشش در پاسداری و اصلاح همان نظامی است که به ایشان امتیاز رهبر شدن را دادهاست. در اندیشه ایشان، فروریختن این نظام و ازمیانرفتن آن ساختارهای ارزشی که به این رهبران و اندیشمندان امتیاز ویژهای داده که من و شما از آن برخوردار نیستیم، بسیار دشوار است. هم از این روست که پرداختن به خودی و غیر خودی را سازمیکنند و تا دم آخر هم برای ماندگاری آن حقوق ویژهای که به برکت همین نظامی که اینک آن را به نقدمیکشند، به آن دست یافتهاند خواهندکوشید. راستی این است که در یک جامعه باز و دموکراتیک بسیاری از این آقایان که اینک رهبر و سرشناسند، کادرهای درجه سوم سیاسی و اندیشهای هم نمیبودند. این گرفتاری را ما در رژیم گذشته هم داشتیم اما نه تا این درجه.
پس برآمدن بخشی از رهبران از درون نظام کنونی امری ناگزیر است و کوشش آنها برای ماندن در رهبری و جلوگیری از ورود دیگران به این کلوپ اختصاصی کاری بسیار طبیعی، اما واپسگرا و فرومایه است. جنبش اما کادرها و رهبران تازه خویش را خواهدساخت. کام و ناکامیهای آتی این جنبش هم با توانایی آن در پیدایش ساختارهای رهبریکننده و اندیشهساز پیوند ناگسستنی دارد. من هم مانند شما براین باورم که دوران سیاست رَجُلی در ایران بهسرآمدهاست و دوران کنونی، دوران پیدایش نهادها و احزاب مدرن است. به همین تجربه انتخاباتی ایالات متحده نگاهکنید. یکی از گروههایی که در گزینش آقای اوباما به کاندیداتوری حزب دموکرات و سپس برگزیدن او به ریاست جمهوری جایگاهی برجسته داشت، گروه Moveon.org است که ده سال پیش در نهارخوری یک زن و شوهر در شمال کالیفرنیا آغازشد و اینک هفت میلیون عضو دارد. آینده ایران ما هم چنین است. درکارزار انتخاباتی، گروهی که اینک بسیاری از آنها در زندانند، ستاد شهروند آزاد را بنیاننهادند و دیری نپایید که در چهارده شهر، دفترهای این ستاد بازشد و بسیاری هم به این نهاد شهروندی پیوستند. شاید کمپین یک میلیون امضا هم نمونهای دیگر از کوشش برای سازماندهی مدرن در ایران باشد. ما دیگر بزرگانی مانند مصدق تولیدنخواهیمکرد. نه این که جامعه ما سترون شده، نه، دوران چنان رهبرانی سپریشدهاست. رهبر در دوران کنونی کسی است که در قامت یک حزب سیاسی و یا نهادهایی از این دست به میدان سیاست واردشود. پشتیبانی گروه گستردهای از نیروهای سکولار ایران از آقای کروبی هم بیشتر از همین رو بود که او همراه حزبش وارد کار شد و چه بسا اگر رخت روحانی دربرنداشت مورد استقبال بیشتری قرارمیگرفت.
رهبری کنونی راهی نخواهدداشت جز این که یا خویشتن را با درخواستهای دموکراسیخواهانه و سکولاری که به گونهای گسترده در میان مردم روانشده و پذیرشیافته همراهکند و یا از این جنبش واپس بماند. کسانی مانند آقای موسوی میتوانند برای دورهای بر بازگشت به ارزشهای ناب آغاز انقلاب و دوران ولایت امام پافشاریکنند و چنین بنمایانند که گرفتاری جمهوری اسلامی دورشدن از اصل خویش است. شاید هم برای کوتاه زمانی، جوانانی که در آن دوره «زرین» کودکانی بیش نمیبودهاند، با این رؤیای آقای موسوی و هماندیشان وی همراهشوند. اما دیر یا زود اندیشه آزادیهای فردی و دیگر ارزشهای خزنده در میان جوانان ایران با این رؤیای آقای موسوی رودررو خواهدشد و ایشان و بسیاری دیگر از رهبران جنبش سبز را دربرابر این گزینش تاریخی قرارخواهدداد که بند ناف خویش را از آن ارزشهایی که خود در پروراندن آنها کوشا بودهاند ببرند و یا به رحم مادر بازگردند.
یکی از بزرگترین تفاوتهای جنبش کنونی با جنبشی که به پیدایش جمهوری اسلامی انجامید در این است که آن جنبش نخست در میان روشنفکران سکولار آغازشد و سپس گسترش یافت و رنگ مذهبی گرفت و سرانجام در تاسوعا و عاشورای پیش از بهمن 57 کاملاً به زیر رهبری نیروهای مذهبی افتاد. جنبش کنونی از دل یک ساختار دینی و برای گزینش رئیس جمهور اسلامی آغازشده و اینک روز به روز رنگ مذهبی آن به کنار میرود و سیمایی سکولار مییابد. امروز برای نخستین بار در تاریخ مدرن ایران ما با یک جنبش سکولار و نه صرفاً یک اندیشه سکولار روبهروهستیم. رژیم هم این را میداند و از همین روست که رفتارش با اصلاحطلبان دینی با رفتارش با روشنفکران و رهبران سکولار متفاوت است. موج سرکوب ماههای آینده بیشتر متوجه این گروه از روشنفکران ایران خواهدبود.
م. ز: خشونت دستگاه حاکم بر ایران- که هرروز به شکلی بیرحمانهتر نمایشدادهمیشود- محدودیتهایی هرچند ظاهری نظیر کمرنگکردن گردهمایی اعضای جنبش در خیابانها برای رساندن صدای مردم به جامعۀ جهانی ایجادکرده است. هر ابتکار و آفرینندگی در داخل و خارج از کشور میتواند جان حرکت را زنده و با طراوت نگاهدارد و مسیر متمدن و صلح جوی جنبش را حفظکند .
بدنۀ جنبش، سخنگویان یا سران جنبش، تحلیلگران و منتقدان سیاسی و ایرانیان خارج از کشور، هر کدام چه میتوانند بکنند تا از ناامید شدن، چندپاره شدن، و از همه مهمتر به خشونت کشیده شدن جنبش جلوگیری شود و فجایعی مانند انفجار بمب انسانی که در بلوچستان خود را منفجر کرد و جمعی انسان ایرانی را کشت یا زخمی ساخت- هرچند فراآورد حکومتی سراسر خشونت و تبعیض و ترویج جنایاتی از این دست با نام شهادت است- تکرار نشود؟
م.ا: بخشی از رستاخیزی که اینک در کشور ما جریاندارد، یک بازبینی ریشهای از یکی از ارزشهای ماندگار در تاریخ ماست. سرزمین ما از دیرباز درگیر خشونت و کشتار بودهاست. من در نوشتهای به این اشارهکردهام که در هزاره پیش از دوران مدرن ایران، شمار وزیرانی که به کهنسالی و در بستر درگذشتهباشند از انگشتان دو دست بیشتر نیست. به همین روزگار مشروطه هم هرآینه بنگریم درمییابیم که آن رایزنیها و خویشتنداریهای آغازین با شتابی بسیار به درگیریهای دشمنانه و خونریزانه انجامید. پس از گشودهشدن تهران به دست مشروطهخواهان و پایینکشیدن محمدعلیشاه، مردم پایتخت که پیشتر از ترس گزمههای شاه و قزاقان خواب خوش نداشتند، اینک نگران دستههای مسلح مجاهدین گیلانی، قفقازی، آذربایجانی، بختیاری و ... شدند. تاریخ ما هم، تاریخ ارجداری از سلحشوران و خونریزان بوده و نه انسانهای اندیشهساز و هوادار رایزنی. این چنین نگرشی با فرهنگ سیاسی ما همخون شده و به گفته آن سخنور «با شیر اندرون شد و با جان بهدرشود». اینک برای نخستین بار، گفتمان دوری جستن از خشونت و اندیشه دگرگونی از راههای رایزنانه به کانون گفتمان سیاست و اندیشه ایران راهیافتهاست. این کاری تازه است. بهتر است بگویم شاهکاری تازه است. ایرانیان و بهویژه جوانان به فرهنگ جهانی بیزاری از خشونت پیوستهاند و زیبایی این فرهنگ نو از جمله در این است که مناسبات میان انسانها را در واحد خانواده ایرانی نیز دگرگون کردهاست. در چنین زمینهای، دولتیان نیز توان بازگشت بدون خسارت به کشتارهای دهه آغاز جمهوری اسلامی را نخواهندداشت. کاری که آقای کروبی در افشای پلیدیهای کهریزک کردند، بسیار ارزشمند بود. کار همسوی همه گروهها در محکومکردن جنایت تروریستی زاهدان، به راستی نشانداد که فرهنگی تازه در حال پاگیری است. ما هنوز راهی دراز درپیشداریم، اما آغازی خوش در این راستا پشت سر ماست. به داوری من، زمانی که گستاخترین هواداران آقای احمدی نژاد هم دریابند که ارزشهای حقوقی و اخلاقی امروز ما، داغ و درفشی برای ایشان درآن آیندهای که ما به آن امید بستهایم آماده نخواهدساخت، ما میتوانیم بگوییم که جامعه امروز ایران از گذشته پر رنج و خون خویش گسستهاست.
در پاسخ به این بخش از پرسش شما که برای جلوگیری از نا امید و یا تکه پاره شدن این جنبش چه میتوانکرد باید بگویم که نخستین گام دوری جستن از ترسیم چشماندازهایی است که دستیابی به آرمانها را در ماههای آینده، شدنی مینمایاند. یاددارم که در همان هفته نخست پس از کودتای انتخاباتی که میلیون ها نفر از مردم هنوز در خیابانها بودند، دوست فرهیختهای با شادمانی به من گفت که «پیشبینی تو درباره مشروطه دوم درست از آب درآمد، رستاخیز آغاز شده و همین روزهاست که کار جمهوری اسلامی و یا دستکم ولایت فقیه تمامشود.» به او گفتم که آری پیشبینی من یا بهتر است بگویم ارزیابی من درست بود؛ اما نه کار جمهوری اسلامی به پایان رسیده و نه کار ولایت فقیه. باز افزودم که اگر چنین بیاندیشی تا چند ماه دیگر ناامید خواهیشد. همین هم شد. شوربختا که بسیاری از کسانی که در جریان انتخابات آن کارزار گسترده را نمایشی میخواندند، یکباره پس از انتخابات و خیزش مردم به پیشبینی پایان زودرس جمهوری اسلامی پرداختند و برخی از آنها برای گرفتن پایگاه بسیجی ها و بازکردن شیر آب و افزایش استفاده از برق برای شتابان کردن فروپاشی نظام نسخه پیچیدند.(من در نوشتهای زیر نام اندرزهای خطرناک آقای سازگارا به آن اشاره کردهام)
داوری من این است که کارزاری که آغاز شده، کارزاری چند ساله است و نه چند ماهه. هم از این روست که گفتم مشروطه دوم. مشروطه هم افت و خیز داشت. فراز و نشیب داشت. پس از فرمانی که به دستینه مظفرالدین شاه رسید، تندروهای اروپادیده میخواستند کار را یکسرهکنند. گزارشات مجلس را بخوانید. بیست سال پیش از دستیابی برخی از کشورهای پیشرفته جهان به حق رأی زنان میخواستند در کشوری که کمتر از یک درسد مردم آن باسواد بودند، حق رأی زنان را درهمان مجلس اول تصویبکنند. از دادن امتیاز به روحانیون در اصلهای اول و دوم متمم قانون اساسی بیزار بودند و دست آخر هم کسانی از میان آنها رفتند و اتابک را ترور کردند تا پیامی به محمدعلیشاه رساندهباشند. بمبی هم در کالسکهاش انداختند. او هم پیام را دریافت! دریافت که اگر کاری نکند تاج و تخت از او خواهندستاند. مجلس را به توپ بست و آزادیخواهان را در باغشاه خفهکرد. گماننکنید که میگویم گناه به توپ بستن مجلس بر گرده ناتوان مشروطهخواهان بودهاست. اما این را میگویم که در دگرگونیهای اجتماعی، شتابانبودن و به نیازِ آماده ساختن همگان نیاندیشیدن، فاجعه بهبارمیآورد.
گسستی که از این نظام رویداده و پیشتر به آن پرداختم، تنها بخشی از جامعه را دربرمیگیرد. به باور من هنوز بخشهای گستردهای از مردم و بهویژه لایههای تهیدستتر ایشان در آن سو هستند. ارزیابی من این است که در یک فضای باز و دموکراتیک، هم امروز هم آقای احمدینژاد و اندیشههایی از این دست شاید یک سوم مردم را با خود همراه داشته باشد. بسیاری به این اندیشهها باورمندند و برخی هم در ماندن این نظام به آب و نانی رسیدهاند. سی درسد مردم در یک دموکراسی اقلیتی بیش نیست؛ اما در یک جامعه بسته که همه نیروهای سرکوب و امکانات مالی و رسانهای دراختیار آن سی درسد است، نیروی سهمگینی بهشمار میآید. هم از این روست که رهبران و کوشندگان جنبش باید اندیشه کار دوسه ساله را روانکنند و به مردم بگویند این بنا را باید آجر به آجر ویرانکرد و نه دیوار به دیوار. گماننکنید که هرآینه امروز دولت را دودستی به آقای موسوی بدهند، جامعه آرامخواهدشد و راه دستیابی به دموکراسی سکولار هموار. نیروهایی که سی سال است در قدرت بودهاند و برخلاف دوران رژیم گذشته با کارهای تروریستی هم آشناییدارند، هر حکومتی را که در پیآمد یک گذار رایزنانه ساماننیافتهباشد، فلجخواهندکرد. کاری که بدون ترور با دولت مصدق کردند.
برای ناامید نشدن باید این اندیشه را روانکنیم که یافتن راهکارهای گسترش گسست فرهنگی و ارزشی و سازماندادن نهادهای مدنی فراگیر مردم در داخل و خارج از کشور یگانه راه است. ناامید شدن به افزایش خشونت درمیان بخشهایی از مردم خواهدانجامید. باید در این باره هشدار داد و بدون بیم و هراس گفت که «گرچه منزل بس خطرناک است و مقصد بس بعید/ هیچ راهی نیست کان را نیست پایان، غم مخور!»
از اکنون باید در سودای برنامهریزی انتخابات مجلس بود و اندیشید که چگونه میتوان مبارزه با انتخابات استصوابی را به مهمترین شعار مشترک مردم تبدیلکرد. باید دولتیان را به چالشکشید که مگر نمیگویید که هشتاد درسد مردم با شمایند، انتخابات مجلس را غیر استصوابی کنید. به گمان من راهیافتن یک اقلیت پرسروصدا درآن مجلس میتواند گرفتاریهای دولتیان را افزایشدهد. همچنان باید بر شعار استعفای احمدی نژاد پافشرد و به اندیشه افتاد که چگونه میتوان فشارهای روزافزون اقتصادی خارج را به سیاستهای این حکومت پیوندداد. تحریم گسترده نفتی ایران میتواند بزرگترین زمینه شکاف در اپوزیسیون و جنبش باشد. باید اندیشید و راههایی را جست که چنان گزینهای، جنبش کنونی را از هم نپراکند.
به داوری من، بنای یک نیروی منسجم، گسترده و سازمانیافته سکولار که صدای مستقلی در جامعه داشتهباشد مهمترین گام برای شتابانکردن این فرایند است. از آقایان موسوی و کروبی و دیگر رهبران کنونی جنبش سبز باید پشتیبانی کرد اما چنین گماننکرد که «حل شدن» در کارزاری که آنها رهبران آنند و واگذاری همه شعارها به ایشان، چاره کار است. همسویی و همدلی درست است اما هماندیشی درست نیست.
یک تکلمه یا زیرنویس کوتاه هم در باره کاری که کمتر به آن می پردازند بیافزایم. پرداختن به اندیشهها و راهکارهای نو برای پروژه توسعه در آینده ایران، یکی از مهمترین پیشدرآمدهای دگرگونی اجتماعی است. ما به این گونه کارهای اندیشه خونگرفتهایم و بیشتر کوشندگان سیاسی ما، تکاور، عملگرا و واکنشی هستند و نه پردازنده اندیشههای نو. مگر میتوان یک جامعه نوین را بر پایه آرزوها بناکرد و به کارهای بنیادین اندیشهای برای بنای آن نپرداخت؟ ما سالهاست که از دست بساز و بفروشهای سیاسی آسیبدیدهایم. اینک بیش از هر زمان به مهندسان بنای آینده نیازمندیم.
م.ز: در گردهمآیی ماه سپتامبر در جلوی سازمان ملل متحد در نیویورک-در اعتراض به حضور آقای احمدی نژاد در جایگاه رئیس جمهور ایران- تشکلهای مختلف سیاسی کنار هم ایستادند و پرچم سه رنگ شیر و خورشید نشان ایران در کنار علامتها و نمادهای سبز، و حتی نماد سازمان مجاهدین خلق برافراشتهشد، برخی علیه تمامیت نظام جمهوری اسلامی شعاردادند و برخی عکس آقای موسوی را در دست گرفتند و گفتند« رأی من کجاست؟» ، با این همه شعارهایی بود که بر زبان همۀ ایرانیان جاری میشد، شعارهایی که به کشور ایران میپرداخت: نه غزه، نه لبنان، جانم فدای ایران؛
ایرانیان خارج از کشور نیز مانند ایرانیان ساکن ایران، جهانبینیها، آرمانها، باورها و نظامهای ارزشی متفاوتی دارند که به انتظارها و خواستهای گوناگونی از این حرکت میانجامد؛ در داخل ایران به نظر میرسد مردم به گونهای با این گونهگونی کنار آمدهاند و در قامت یک ملت کنار یکدیگر به سوی آزادی گام برمیدارند.
به نظر شما کنار هم ایستادن باورها و نظامهای ارزشی متفاوت در هیأت «ایرانیان» در خارج از کشور نیز، نوید چرخش گفتمان اپوزیسیون خارج از ایران را به سوی دموکراسی لیبرال همراه دارد؟
م.ا: به داوری من، گفتگوی نادرست درباره پرچم از سوی دو گروه با انگیزههای سیاسی ویژهای به گردهمآییهای خارج کشور وارد شد. در نیویورک، هر گروه با شعار و پرچمهای خویش به میدان آمد و نه درگیری شد و نه خونی از دماغی روانگشت. این تنها درداخل ایران نیست که مردم از رهبران خویش جلوترند. در خارج از کشور سامان فکری گروههای مدعی رهبری و نمایندگی مردم، اندوهبار و غمانگیز است. امیدوارم کسانی از این سخن من نرنجند که دستکم در خارج از ایران، دستههای نشاندار سیاسی، بیشتر بار خاطرند تا یارشاطر!
من گماننمیکنم که رویدادهای ایران در دگرگونساختن اندیشههای چیره بر گروههای سازمانیافته مخالف جمهوری اسلامی در خارج از کشور چندان کارساز بودهباشد. زبان ایشان دگرگون شده اما اندیشههای چیره بر بیشینه این دستهها و رهبرانشان همان است که پیشتر بود. از ناچاری نمیتوان لیبرال دموکرات شد! پذیرش ارزش های لیبرال یک فرایند آگاهانه است و نه از راه ناچاری. در میان بخش چپ رهبران سیاسی خارج، بسیاری از کسانی که یک سال پیش در پیآمد بحران مالی جهان، مرگ سرمایهداری را پیشبینیمیکردند و از بازگزینشدن آقای شاوز شادمان بودند، اینک از ارزشهای لیبرال دموکراسی یا سوسیال دموکراسی پشتیبانیمیکنند تا فردا چه پیشآید. در میان راستها یا هواداران بازگشت پادشاهی هم من به جز یک گروه حزبی، نشانی از خرد و پذیرش راهکارهای به راستی لیبرال نمی بینم. آنهایی هم که هنوز درسودای براندازی خونریزانه و انقلابی جمهوری اسلامیاند که حسابشان روشن است. سامان سیاست خارج زمانی دگرگون میشود که آدمهایی که به راستی به یک دموکراسی حقوق بشری درایران باوردارند، آستینها را بالابزنند و در هر شهر و ایالت و کشوری انجمنهای فراگیر جوانتر ها را بسازند و در همان حال با جریانهای سکولار داخل ایران پیوندیابند و درخواستهای آنها را تکرارکنند.
فراموشنکنیم که مبارزه برای دموکراسی و درخواستهای اجتماعی در داخل ایران با زندگی روزمره مردم پیونددارد. در خارج، هیچ یک از این درخواستها با زندگی روزمره ما پیوندندارد. آینده بیشتر ما در جامعهای که درآن زندگیمیکنیم رقممیخورد و از این رو، گسست میان درخواستهای سیاسی و اجتماعی با زندگی در خارج بسیار بیشتر از داخل است. از همین روست که هیچ کارزاری درخارج پیروزمند و فراگیر جوانان نخواهدبود مگر این که در عمل با جریانهای داخل پیوستگی اندامی داشتهباشد.
م.ز: ایجاد رابطه با آمریکا، برطرف کردن فشار اقتصادی و بهویژه خطر حملۀ نظامی، پیروزی بزرگی خواهدبود که خواست تمام جناحهای درون نظام بودهاست.
برخی، انجام مذاکرات اتمی با گروههای 1+5 را به رغم تلاشهای بسیاری که برای به رسمیت نشناختن دولت آقای احمدی نژاد در داخل و خارج از ایران انجام گرفت، نوعی پیروزی یا دست کم به ثبات رسیدن این دولت میدانند و معتقدند عادی سازی مناسبات با حکومت اسلامی، باید به تأمين آزادیهای فردی در ايران بر مبنای منشور جهانی حقوق بشر، موکول شود.
شما در یک دو نوشته پیرامون تحریم اقتصادی گفتهاید: «تحریم اقتصادی، راهکاری دربرابر جنگ است. کوششی است برای دگرگون ساختن پارهای سیاستهای یک کشور.»/ «هدف تحریم هوشمند، تغییر رژیم نیست، تغییر سیاست یک رژیم است...» / «برخی از مخالفان هرگونه تحریم اقتصادی ایران، راه کار های رادیکال تری مانند "تحریم سیاسی جمهوری اسلامی" و دستگیری و محاکمه رهبران جمهوری اسلامی و از جمله آقای علی خامنه ای را در دادگاه های بین المللی پیشنهاد می کنند.»
اگر بپذیریم خطر حملۀ نظامی و تهدید تماميت و يکپارچگی کشور، به مبارزات آزادی خواهانه و مسالمت آمیز مردم عليه نظام آسیبمیرساند، آیا میتوانیم بگوییم کاهش بحران بيرونی، هر گونه که باشد- حتی هر مذاکره یا توافقی که در کوتاه مدت به نفع جناح تندرو رژیم تمام شود- دست آزاديخواهان داخل را در مبارزه با رژيم بازتر میکند؟
م.ا: گفتگو پیرامون تحریم و یا فشار اقتصادی برایران، گفتگویی در حوزه حقوق بینالملل است و نه چالش حقوق بشری درایران. جمهوری اسلامی در گفتار و کردار دشمن تشنجزدایی در منطقه و هوادار افزایش بحران بوده و هست. دنیا نمیتواند و نباید به این انگیزه دولت در راستای غنی سازی هستهای که بخشی از حقوق ملی ما است اعتماد کند. با این حال من همواره مخالف هرگزینه نظامی در برابر ایران بوده و هستم و به راستی باوردارم که عادی سازی روابط ایران با غرب و به ویژه ایالات متحده، به سود مردم ایران و جنبش حقوق بشری در ایران است. این کار، مترسک اسرائیل و آمریکا را از سر اپوزیسیون برخواهدداشت.
به داوری من، هرآینه ایران در ماههای آتی پیشنهادهای غرب را نپذیرد، با تحریم نفتی روبهروخواهدشد. امیدوارم چنین نشود. اما دولت آقای احمدی نژاد که به معجزه امام غایب دخیل بسته در این راستا گام مینهد. من همچنان براین باورم که سودمندترین راهکار برای مردم و دموکراسی درایران، توافق میان غرب و ایران، کاهش تشنج و در بهترین شرایط بهبود روابط ایران با غرب میباشد. من به این گفته برخی از کنشگران سیاسی باورندارم که «جنبش حقوق بشری در ایران وجهالمصالحه با غرب خواهدشد.» جنبش کنونی ایران، انقلاب مخملین برآمده از اروپا نیست که اینک در پیآمد یک معامله فرونشیند. ما با یک رستاخیز اجتماعی روبهروییم که برآمده از گسست بنیادی ارزشی و فرهنگی بخش بزرگی از مردم ما با این نظام است. بهبود مناسبات با غرب به این جنبش زیان نخواهدرساند که آن را یاریخواهدکرد.
نوامبر دوهزار و نه میلادی
Facebook
Twitter
Google
Yahoo
Delicious
بالاترین
دنباله
نسخه‌ی چاپی
ارسال اين مطلب به دوستان